دو رود کوچک ابهررود و زنجانرود از این مکان سرچشمه می گیرند، از روزگار کهن، این مکان چراگاه و محل پرورش اسب بوده است. در زمان حکومت ایلخانیان مغول، محوطه چمن مورد توجه آنان قرار گرفت و گاهی اردوی خود را در این مکان تشکیل می دادند. مغولان این سرزمین را «قنقور آلانگ» می نامیدند.
غازان خان، ایلخان مغول در صدد بر آمد که شهری در این مکان بنا کند، ولی عمرش وفا نکرد، «الجایتو» جانشین او که به سلطان محمد خدابنده معروف شد، به بنای شهر همت گماشت و در سال 704 هجری قمری، ساخت شهر آغاز شد (1) و پس از ده سال تلاش پیگیر به پایان رسید.
سلطان محمد خدابنده به این مناسبت مجلس جشنی آراست و نام شهر را سلطانیه نهاد و به پایتختی برگزید.
شهر سلطانیه با داشتن مساجد، مدارس، خانقاه ها، دارالسیاده، بازارها، دارالشفا و حمام ها به صورت یکی از معظم ترین و بزرگترین شهرهای ایران و مرکز حیات سیاسی و اقتصادی ایران در آن روزگار در آمد.
سلطان محمدخدابنده برای افزودن بر اعتبار شهر دستور داد تمامی کاروان هایی که کالا و مال التجاره از هندوستان و شرق ایران به اروپا حمل می کردند، کالاها را به سلطانیه بیاورند و سپس از این شهر به اروپا ببرند.
سلطان محمدخدابنده سپس دستور داد که در مرکز شهر، بنایی رفیع و باشکوه بسازند. از سراسر ایران زمین، معماران و بنایان و کاشی کاران مجرب و کارآزموده در سلطانیه گرد آمدند و به کار گماشته شدند و با کار و کوشش، بنایی با شکوه ساختند که در جهان شهره شد.
قصد سلطان محمد خدابنده از ساختن بنایی چنین باشکوه و جلال، آن بود که مرقد مطهر حضرت علی علیه السلام را به این مکان انتقال دهد (2) ولی چون با مخالفت علما مواجه شد، از انجام نیت خود منصرف شد و بر آن شد که این بنا را به آرامگاه خویش اختصاص دهد. این بنا به گنبد سلطانیه شهرت یافت.
گنبد سلطانیه بنایی است هشت ضلعی که با آجر ساخته شده است، قطر داخل بنا 25 متر است، در محل اتصال هر دو ضلع، دو ستون قطور و مرتفع در جوار هم ساخته اند. هر ستون به وسیله یک قوس جناغی به ستونی که در انتهای همان ضلع قرار دارد، متصل شده است.
در نتیجه در هشت ضلع بنا، هشت طاق مرتفع به وجود آمده است. حد فاصل قوس ها در طاق مجاور را، با آجر پوشانده اند، در قسمت فوقانی طاق ها، طوق زیرین گنبد ساخته شده است و روی آن ساق گنبد را به صورت دایره بنا کرده اند. بنا در این قسمت، از هشت ضلعی به صورت دایره در آمده است و بر روی ساق گنبد، گنبد عظیم و رفیع بنا را استوار کرده اند، گنبد از نوع دو پوش است و فاصله تارک گنبد تا کف بنا 52 متر است (3)
بنای گنبد سلطانیه از خارج چهار طبقه دیده می شود. در طبقه اول در ورودی واقع شده است و در ضلع شرقی به ساختمان دیگری که به «تربت خانه» مشهور است وصل شده است، برای کاستن از یکنواختی بنا، در طبقه اول در سمت ش
مال و باختر و خاور، با طاق نماها و ستون های کاذب، نماسازی شده است.
طبقه دوم در هر ضلع بنا، سه طاق نما ساخته اند که طاق نمای میانی بزرگتر از طاق نماهای جنبی است، قوس این طاق نماها جناغی است. در پشت طاق نماها ایوانی به وجود آمده که می توان ساختمان را دور زد. در طبقه دوم دریچه هایی برای ورود نور به داخل بنا تعبیه شده است.
طبقه سوم شامل ساق گنبد و ستونهاست، در ساق گنبد چهار نورگیر در چهار سوی آن ساخته اند، در بام طبقه دوم در محل اتصال هر دو ضلع بنا، یک ستون بنا شده است. طبقه چهارم، گنبد عظیم بنا است، تمامی سطح خارجی گنبد سلطانیه با کاشی آبی روشن پوشیده شده بود و ساق گنبد دارای کتیبه هایی به خط کوفی بود که با کاشی گره سازی شده بود.
هر هشت ستون نیز کاشی کاری شده بود. قسمت های فوقانی دیوارهای خارجی بنای گنبد سلطانیه با کاشی هایی به رنگ آبی روشن، آبی سیر و بنفش تزئین شده بود.
سطح دیوارهای داخلی بنا، چه در روزگار ایلخانیان و چه در دوره های دیگر، بارها تزئین شده بود. بدین نحو که بر روی تزئینات قبلی قشری گچ کشیده و دوباره بر روی گچ تزئینات جدید با شیوه ای دیگر انجام داده اند، بسی جای خوشبختی است که برای گچ اندود کردن تزئینات قبلی، آنها را خراب و نابود نکرده اند، یعنی در زیر هر لایه تزئینات، یک رشته تزئینات دیگر وجود دارد، به این سبب بنای گنبد سلطانیه گنجینه ای است غنی، از تزئینات گوناگون و متنوع ادوار مختلف.
تزئینات داخلی بنای گنبد سلطانیه شامل گچ بری، مقرنسکاری، کاشیکاری، خطوط تزئینی و تزئینات آجری متنوع است. گنبد سلطانیه مجموعه ای است بی نظیر از اصیل ترین هنرهای تزئینی ساختمانی ایران زمین. بر روی دیوارهای داخلی بنا، طرح هایی به خط بنایی با ترکیب کاشی آبی رنگ و آجر، کلمات الله، محمد و علی و تلفیق کلمات محمد و علی و ترکیب های پیچیده هندسی از کلمه علی ساخته شده است.
برای استحکام بنای گنبد سلطانیه در طی سالهای 1353 و 1354 در داخل ستونها و طاق نماها و دیوارها بتون تزریق شد.
گنبد سلطانیه یکی از جاذبه های توریستی استان زنجان است و همه ساله مورد بازدید گروه کثیری از جهانگردان خارجی و ایرانیان علاقه مند به آثار باستانی ایران زمین قرار می گیرد.
منابع:
1- عباس اقبالی، تاریخ مغول جلد اول، صفحه309
2- احمد اصغریان جدی، فرهنگ معماری ایران، شماره 2 و 3 بهار ،1355 صفحه 62
3- کرامت الله افسر، راهنمای آثار و بناهای تاریخی شهر قدیم سلطانیه، صفحه 17
